Rezerwat Antoniuk

ŚCIEŻKA PRZYRODNICZA

Do ścieżki najdogodniej jest dojechać korzystając z Komunikacji miejskiej – autobusem linii 102. Początek ścieżki znajduje się przy szosie Białystok – Suwałki, w pobliżu Stacji Uzdatniania Wody. Pamiętajmy o odpowiednim zachowaniu się na trasie ścieżki, a szczególnie o nie używaniu ognia na terenie leśnym. Po tej krótkiej informacji możemy rozpocząć naszą wędrówkę. Po przejściu drogą leśną około 900 m dochodzimy do granicy rezerwatu. Rezerwat przyrody to jedna w form ochrony. W myśl Ustawy z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 114) za rezerwa przyrody uznaje się obszar, który obejmuje zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych. Granica rezerwatu wyznaczona jest w terenie z pomocą zielonej farby naniesionej na drzewa. Farba położona jest na drzewach w postaci wąskich i podłużnych pasów namalowanych od strony zewnętrznej rezerwatu – rezerwat znajduje się, więc po stronie niepomalowanych drzew. Idziemy dalej prosto, po drodze biegnącej grzbietem wału, aż znajdziemy się przy pierwszym przystanku.

Przystanek 1
Po prawej stronie drogi znajduje się młodnik w wieku około 14 lat. Powstał on w skutek sztucznego odnowienia lasu po zrębie zupełnym. Wycięto wówczas wszystkie drzewa na tej powierzchni. Najczęściej las po zrębie odnawia się sztucznie gatunkami iglastymi – głównie sosną. Drzewostan sosnowy posadzony na żyznym siedlisku powoduje niekorzystne zmiany zachodzące w glebie i ściółce leśnej, a powstające zbiorowiska określa się jako zniekształcenie lub zdegenerowane. Coraz częściej na glebach bogatych w związki biofilne, wraz z gatunkami iglastymi, sadzi się gatunki liściaste. W ten sposób posadzono tu obok świerka dąb i lipę. Natomiast olsza i brzoza pochodzą z samosiewu. Taki skład gatunkowy drzewostanu przyśpiesza proces regeneracji, czyli powrót istniejącego przed zrębem zbiorowiska leśnego. W drzewostanie występuje jednak młoda sosna. Pochodzi ona z samosiewu. Uważa się, że gatunek ten, w sposób naturalny odnawia się tylko w ekstremalnych warunkach, m.in. w borach bagiennych lub na nieuprawianych przez dłuższy czas polach - zawsze tam gdzie jest wystarczający dopływ światła. Zaistniałe zjawisko jest, więc bardzo interesujące. Zapewne wiele różnorodnych i wzajemnie zależnych od siebie czynników umożliwiło proces samosiewu. Odmienne czynniki wpłynęły na możliwość wykiełkowania nasion, pojawienia się siewek, ich wzrostu oraz utrzymania się młodych sosenek w drzewostanie. Rozglądamy się bacznie dookoła. Kilkanaście metrów od przystanku po lewej stronie drogi występuje bór brusznicowy. Drzewostan w wieku około 47 lat buduje głownie sosna i świerk. Po krótkiej obserwacji powinniśmy dostrzec niewielkie białe znaczki na niektórych drzewach. W ten sposób leśnicy przeprowadzają tzw. selekcje pozytywną – wybierają drzewa, które w przyszłości będą budować stary drzewostan. Idziemy dalej piaszczystą drogą, która powoli sprowadza nas ze stoku. Nie dochodząc do następnego wzniesienia drogi napotykamy kolejny przystanek.

Przystanek 2
Po prawej stronie drogi obejrzeć możemy drzewostan naturalnego pochodzenia w wieku około 125 lat. Jest to dominujący na terenie rezerwatu zespół, określany jako leszczynowo-świerkowy las mieszany. Ważną cecha każdego zbiorowiska jest jego struktura pionowa. W lasach najwyższe piętro roślinności stanowią drzewa. Pod ich konarami rosną podrosty drzew i krzewy stanowiące podszyt. W warstwie przyziemnej występują zioła, turzyce i trawy, glebę zaś okrywają mszaki. Drzewostan w tym zespole buduje głownie świerk ze znaczną domieszką sosny. Pojedynczą domieszkę stanowi brzoza brodawkowata. W dolnej warstwie drzew występuje w niewielkiej ilości grab, wierzba, podrosty dębu rzadziej klonu, lipy, wiązu i jesionu. Podszyt jest słabo zwarty i buduje go głównie leszczyna i świerk. W warstwie ziół wiosną dominuje zawilec gajowy, przylaszczka pospolita, latem zaś gajowiec żółty, gwiazdnica wielkokwiatowa, szczawik zajęczy i konwalijka dwulistna. Obok gatunków grądowych występują gatunku borowe, takie jak borówka czarna i borówka brusznica. Warstwa mchów jest dość dobrze rozwinięta, a jej głównym składnikiem są: merzyk, rokitnik pospolity, widłoząb falisty. Zapoznając się z budową tego zespołu schodzimy z drogi głównej na prawo w kierunku źródliska. Po przejściu kilkudziesięciu metrów napotykamy przystanek 3.

Przystanek 3
Znajdujemy się przy jednym z trzech występujących w rezerwacie śródleśnych strumieni. Biorą one swój początek ze źródeł wypływających z podnóża wyniesień morenowych. Wody z terenu rezerwatu odprowadzane są w kierunku północno-zachodnim i częściowo południowym. Nie wszyscy wiedzą, ze leśne strumienie i źródliska są coraz rzadszym i zanikającym elementem krajobrazu. Powszechne melioracje powodują obniżenie się poziomu wód gruntowych i prowadzą do osuszenia wszelkich zabagnień. Źródliska stanowią, więc bardzo cenny element przyrody rezerwatu. Charakteryzują się naturalną roślinnością z udziałem roślin zielnych oraz mchów wątrobowców. Do dominujących gatunków roślin należą: śledziennica skrętolistna i rzeżucha gorzka. Wzdłuż cieku rosną dorodna świerki. W podszycie gatunkiem dominującym jest dąb. Gatunki zielne to głównie wiązówka błotna, jaskier rozłogowy, przytulina błotna, szczawik zajęczy i gajowiec żółty. Powracamy do drogi głównej i podążamy dalej prosto. Obserwujemy teraz po prawej stronie zbiorowisko, które poznaliśmy przy przystanku 2. W tym jednak miejscu gatunkiem dominującym w drzewostanie nie jest świerk, lecz sosna. W pobliżu drogi odnaleźć można gatunki podlegające ochronie prawnej. Są to: wawrzynem wilczełyko i konwalia majowa. Pierwszy z nich podlega ochronie całkowitej, drugi zaś ochronie częściowej. Ochrona gatunkowa ma na celu miedz innymi powstrzymanie bezpośredniego niszczenia wybranych gatunków roślin przez wprowadzenie zakazu lub ograniczenia ich zbioru, a także wykopywania, przenoszenia, uszkadzania, zrywania owoców lub zbierania nasion ze stanowisk naturalnych. W odniesieniu do roślin podlegających częściowej ochronie możliwe jest pozyskiwanie ze stanu dzikiego roślin lub ich części, ale tylko na określonych obszarach i w ściśle uzgodnionych ilościach. Ponadto zbioru roślin i ich części mogą dokonywać tylko osoby do tego upoważnione. Poznanie roślin podlegających ochronie gatunkowej i wytworzenie nawyku ich poszanowania, to jeden z ważniejszych kroków ku zrozumieniu i poznaniu przyrody. Bezwzględnie, zawsze i wszędzie, należy przestrzegać samemu i skłaniać innych do przestrzegania zakazu zrywania, niszczenia i uszkadzania tych roślin w wolnej przyrodzie. Na skrzyżowaniu linii oddziałowych skręcamy w prawo. Po przejściu około 150 m od skrzyżowania dróg napotykamy na kolejny przystanek.

Przystanek 4
W tym miejscu można obejrzeć dorodny świerk, stanowiący potencjalny pomnik przyrody. Drzewo to odznacza się ładnym pokrojem – prosty i wysmukły pień z regularna koroną. Wysokość drzewa wynosi ok. 27 m, a obwód ok. 270 cm. Wiek drzewa szacuje się na ok. 120 lat. Nie każde jednak drzewo można uznać za pomnik przyrody. Powinny one odznaczać się sędziwym wiekiem, niezwykłymi kształtami, pięknym pokrojem lub wielkością. O uznaniu obiektu za pomnik przyrody orzeka wojewoda na wniosek wojewódzkiego konserwatora przyrody. Zostaje on wówczas wciągnięty do specjalnego rejestru. W terenie zaś oznaczony odpowiednią tabliczką i numerem ewidencyjnym. Pomniki przyrody podlegają ochronie prawnej. Pomnikami przyrody mogą być także grupy drzew (aleje), jak również interesujące formy rzeźby powierzchni ziemi (jaskinie, przełomy rzeczne), pozostałości epoki lodowcowej (głazy narzutowe), utwory wulkaniczne, rzadkie minerały itp. Wędrujemy dalej leśną drogą. Wkrótce napotykamy kolejny przystanek.

Przystanek 5
W okresie wiosny woda rozlewając się na powierzchni kilkudziesięciu arów tworzy niewielkie jeziorko. Warunkiem jego powstania jest zima i wiosna odznaczająca się dużą ilością opadów atmosferycznych. Przy sprzyjających warunkach jeszcze w środku lata rozlewisko zajmuje powierzchnię kilkunastu m2. Już od marca tętni ono życiem. To właśnie w wodzie, przebiega rozród, rozwój i przeobrażanie wylęgłych z jaj larw płazów. Na podstawie budowy i sposobu składania skrzeku możemy rozpoznać gatunki płazów bezogonowych, które odbywały tutaj gody. Jeżeli na redach roślin wodnych dostrzeżemy niewielkie pakiety skrzeku, najczęściej o kształcie kulistym, przymocowane do rośliny w ten sposób, że gałązka rośliny stanowi oś, a jaja są przyklejone na takiej wysokości, że znajdują się kilkanaście centymetrów pod wodą, to niewątpliwie skrzek ten należy do kumaka nizinnego. Natomiast skrzek leżący przy dnie zbiornika, w postaci dwóch długich, cienkich i galaretowatych sznurów, z jajami ułożonymi regularnie w dwa lub cztery rzędy, sygnalizuje nam, ze w zbiorniku odbywały swe gody ropuchy szare. Niewielkie pakiety, liczące od 10 do 140 jaj, nieregularnego kształtu, unoszące się w powierzchniowych warstwach wody, lub słabo przyklejone boczną powierzchnią do pędów roślin wodnych, należą do rzekotki drzewnej. Tymczasowe zbiorniki wodne i płytkie rozlewiska są ulubionym miejscem odbywania godów żaby trawnej. Prawdopodobnie to właśnie jej skrzek występuje w największej ilości. Kształt pojedynczego pakietu jest mniej więcej kulisty z dużą ilością jaja (900-3000 sztuk). Najczęściej kłębki skrzeku zlepione są w galeretowatą wspólną masę. Liczebność płazów w ostatnich latach gwałtownie spada, mimo że większość z nich objęta jest ochroną gatunkową. Zanikanie miejsc rozrodu jest najpoważniejszym zagrożeniem dla większości płazów żyjących w Polsce. Obniżenie poziomu wód gruntowych, w wyniku przeprowadzonych melioracji oraz susze hydrologiczne, prowadzą do zanikania oczek wodnych. Bywa również, że zanieczyszczone są one odpadami i zatruwane różnymi związkami chemicznymi. Miejsca takie nie nadają się już do rozrodu. W okresie wiosny wody obfitują również w larwy komarów i muchówek. Dobre warunki życia znajdują tu drapieżne pluskwiaki: wioślarki, pluskolce, płoszczyce. Ale chyba najciekawsze są chruściki. Larwy tych zwierząt budują rurkowate domki, w których kryją swoje delikatne ciało. Jako budulca używają różnych materiałów, np. ziarenek piasku, kamyczków, fragmentów roślin. Tak zamaskowanego chruścika trudno jest dostrzec – do złudzenia mogą one upodabniać się do kawałka małego patyczka i tylko nieznacznie wystająca z domku główka oraz odnóża podpowiadają nam, że jest to zwierze. Na gładkiej powierzchni wody dostrzec można nartniki, które ślizgając się po wodzie wyszukują utopionych owadów.

Przystanek 6
Po krótkim odpoczynku kierujemy się skrajem młodej uprawy sosnowo-swierkowej do drogi skręcającej w prawo. Idąc droga napotykamy samotny świerk. Wyróżnia się on spośród młodego drzewostanu wielkością oraz dziwaczną koroną. Świerk ten nie został wycięty wraz z pozostałymi drzewami. Na drzewie zawieszona jest kapliczka, na której widnieje data – 5.V.1951 rok. Zwyczaj wieszania kapliczek i pasyjek, głownie na sosnach, jest bardzo rozpowszechniony na Wysoczyźnie Białostockiej. Szczególnie w Puszczy Knyszyńskiej występuje wiele drzew tego typu. Drzewa takie uważane są za „święte” i nie ścina się ich nawet wówczas, gdy są stare i suche. Prawdopodobnie to niepisane prawo uchroniło również ten świerk od wycinki. Podążając dalej napotykamy na inny świerk, którego historia również jest ciekawa. Rozdwojony pień drzewa, z dwoma równie cennymi wierzchołkami, przyciąga nasz wzrok. Świerk jest gatunkiem, który charakteryzuje się monopodialnym typem wzrostu, tzn. rośnie na wysokość z pączka wierzchołkowego. Pączek wierzchołkowy znajduje się na pędzie głównym. W przyszłości to właśnie pęd główny wykształca się w pień drzewa. Gdy zostanie uszkodzony wierzchołek pędu głównego, np. zjedzony przez zwierzęta lub złamany, rolę pączka szczytowego może przejąć jeden lub jak w tym przypadku dwa pączki boczne.

Mijając świerk skręcamy w lewo, w kierunku szosy Białystok – Suwałki. Na skraju lasu kończy się ścieżka przyrodnicza. W pobliżu znajduje się przystanek autobusowy linii 102. Dla osób chętnych proponujemy zwiedzanie Białostockiego Muzeum wsi. Znajduje się ono kilkaset metrów na północ od końca ścieżki.