Zespół Pałacowo-Parkowy Branickich

Początek osady dworskiej

Pałac Branickich, zwany dawniej Wersalem Podlaskim, zaliczany jest do najorginalniejszych i najbardziej wartościowych polskich budowli barokowych. Jeszcze Stefan Mikołaj Branicki zlecił w latach 1691-1697 Tylmanowi z Gameren, architektowi pochodzenia holenderskiego, przebudowę zamku obronnego, zbudowanego jeszcze za czasów Piotra Wiesiołłowskiego, na pałac. Architekt ten dokonał gruntownej przebudowy rezydencji. Dawny zamek-kamienicę Wiesiołowskich przebudowano w pałac, pozbawiono go elementów obronnych i nadano nową barokową formę. Pałacowe wnętrza ozdobiono bogatą dekoracją stiukową.

Polski Wersal Branickich

Okres rozpoczęcia przebudowy pałacu zbiegł się z budową miasta Białegostoku, a także z jego lokacją w 1692 roku. W zamierzeniach Stefana Mikołaja Branickiego i zgodnie z panującymi wówczas trendami, rezydencja miała tworzyć z miastem spójny układ urbanistyczny.

Nową barokową formę zyskał też ogród zaprojektowany przez Tylmana, gdzie dokonał się podział na ogród górny i oddzielony od niego dawną fosą ogród dolny. Jednak najważniejsze zmiany w wyglądzie rezydencji jak i całego miasta Białegostoku zaszły za rządów syna Stefana Mikołaja – Jana Klemensa Branickiego, hetmana wielkiego koronnego. Od lat 20-tych XVIII wieku Jan Klemens dzięki ożywionym kontaktom z dworem królewskim rozpoczął gruntowne prace przy przebudowie pałacu według najlepszych francuskich wzorów.

Głównymi architektami i twórcami okazałej rezydencji byli: Jan Zygmunt Deybel, Jakub Fontana, a udział mieli także Jan Henryk Klemm, Józef Sękowski i Ricaud de Tirregaille. Pałac został podwyższony do trzech kondygnacji, ozdobiony dwoma hełmami i tympanonem z licznymi rzeźbami. Właściciele pałacu zajmowali apartamenty na parterze, zaś pierwsze piętro z pokojami królewskimi, pokojem chińskim, salą jadalną i taneczną-zarezerwowane były dla najbardziej dostojnych gości.

Ważnym elementem w bryle głównej pałacu stał się balkon, usytuowany na pierwszym, najbardziej reprezentacyjnym piętrze. Dawne alkierze stały się pałacowymi skrzydłami. Prawa oficyna mieściła apartamenty dla gości, lewa pomieszczenia gospodarcze i pokoje dla służby. W pałacu przebywali miedzy innymi król August II i August III, Stanisław August Poniatowski, cesarz Austrii Józef II oraz król Francji Ludwik XVIII.

Wszystko przebudowano według założeń francuskiego klasycyzmu i rokoka. Zmianie uległo także otoczenie pałacu. Bramę przeniesiono na dziedziniec wstępny, który został oddzielony od paradnego niskim murem z dwiema rzeźbami Herkulesa, dłuta Redlera.

Integralną częścią rezydencji hetmańskiej były ogrody, które gruntownie rozbudowano. Wzniesiono pomarańczarnię i cztery baseny z fontannami, ażurową altanę, pawilon z galerią obrazów, oranżerię i most nad kanałem. Wzdłuż alei przy fontannach stanęły posągi mitologicznych postaci, sfinksy, dekoracyjne wazony, głównie dłuta Redlera. Założono klomby i kwietniki, posadzono drzewa i krzewy sprowadzone z Holandii. Bukszpanowe partery haftowe wysypano białym i czerwonym piaskiem, przystrzyżono grabowe i lipowe szpalery, tworząc boskiety. Za pałacowymi ogrodami rozciągały się zwierzyńce danieli i jeleni.

Już w XVIII wieku zespół pałacowy, dzięki okazałości i urokowi, nazwany został przez geografa Bűschinga "Wersalem Polskim". W listach i pamiętnikach z tego okresu pojawiały się też nazwy "Wersal Północy" i "Wersal Podlaski".

Dwór Branickich stał się ważnym ośrodkiem kultury, wokół którego skupiali się wybitni artyści i naukowcy, a w teatrze dworskim gościnnie występował największe współczesne gwiazdy operowe. Wspaniałość rezydencji była odzwierciedleniem niespełnionych królewskich ambicji ostatniego z rodu Branickich.

Po śmierci w roku 1771 Jana Klemensa Branickiego, białostocką rezydencją przejmuje rodzina Potockich, a do roku 1808 zarządzała nią wdowa - Izabela Branicka (siostra ostatniego Króla Stanisława Poniatowskiego). Potoccy natomiast w roku 1795, czyli jeszcze za życia Izabeli Branickiej pałac sprzedają królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi II.

Czasy zaborów

W 1809 roku dobra białostockie nabył od Prusaków car Aleksander I. Pierwotne plany zakładały zorganizowanie w Białymstoku letniej rezydencji carów. W 1826 roku przystąpiono do dużego remontu pałacu w celu adaptacji do nowej roli. Jednak już w 1833 roku zrezygnowano z kontynuacji carskiego planu i do 1836 roku trwała likwidacja siedziby carskiej w Białymstoku. Usuwano kolejne elementy wyposażenia, jak również wywieziono drzewka z oranżerii.

W czasach cara Mikołaja I w latach 1837-1841 przebudowano pałac na potrzeby utworzonego Instytutu Panien Szlacheckich. Nowa funkcja o charakterze szkolnym pociągnęła za sobą wiele przekształceń wnętrz. Zabudowano wówczas kolumnady boczne, zlikwidowano barokowe hełmy wież, usunięto rzeźby z tympanonów oraz herby Branickich. Nad bocznymi skrzydłami rozbudowano piętra, usunięto attyki. Pałac stracił swój rezydencjonalny charakter i zniszczono rokokowy wystrój pomieszczeń. Instytut Panien Szlacheckich istniał w białostockim pałacu do 1915 roku.

Wojny i okres międzywojenny

W czasie I wojny światowej następowała dalsza degradacja pałacu. Niemcy i Rosjanie urządzali w nim swoje urzędy, postoje, a nawet szpital. Pałac został splądrowany, zabrano resztki wyposażenia, zatynkowano ściany.

W 1918 roku Białystok przeszedł w ręce polskie. Od 1919 roku gmach pałacu wykorzystywały instytucje państwowe: Sąd Okręgowy i Starostwo. Wobec tworzącego się województwa białostockiego, podjęto decyzję o ulokowaniu w pałacu Urzędu Wojewódzkiego i przystąpiono do prac restauracyjnych i budowlanych, mających na celu przystosować budynek do nowej funkcji. Podjęta jednak na przełomie lat 20 i 30 częściowa rekonstrukcja pałacu została przeprowadzona niekonsekwentnie i ograniczyła się tylko do remontu pomieszczeń pałacowych i dokonania niewłaściwych adaptacji na pomieszczenia mieszkalno-administracyjne.

W wyniku działań wojennych w 1944 roku białostocki pałac uległ spaleniu i częściowemu zburzeniu. Ogólny stan zniszczeń osiągnął 70.

Okres powojenny i czasy współczesne

Odbudowę pałacu rozpoczęto w 1945 roku od odgruzowania obiektu. Zabezpieczono wówczas uratowane z wojennej pożogi rzeźby, podstemplowano resztki ścian. W kolejnych latach pałac zyskał prowizoryczny dach, systematycznie odbudowywano zniszczone mury. Głównym architektem był inż. Stanisław Bukowski. Odbudowa miała przywrócić dawny XVIII-wieczny blask.

W czasie odbudowy rezydencji zostało częściowo zrekonstruowane założenie ogrodowe według projektu prof. Gerarda Ciołka z 1948 roku. Odtworzono ogród górny wraz z ośmioma parterami, ustawiono nową balustradę na murze oporowym, odbudowano Pawilon Toskański i Włoski oraz dolną kondygnację Pawilonu pod Orłem.

W grudniu 1949 roku pałac przekazano tworzącej się w Białymstoku Akademi Lekarskiej, nazwanej wkrótce Akademią Madyczną.

Od 2004 do 2007 roku trwały prace przy elewacjach pałacowych, które odzyskały właściwą kolorystykę.

W 2009 roku rozpoczęto prace rewaloryzacyjne na terenie dziedzińca wstępnego. Według projektów Pierre Ricaurd de Tirregaille z lat 50 XVIII wieku, otworzono dwie fontanny we wgłębnikach, wykonano nowe nawierzchnie kamienno – żwirowe i otworzono układ zieleni.

W czerwcu 2011 roku zakończono prace w Ogrodzie Górnym. Otworzono Pawilon pod Orłem, który jest jedyną tego typu altaną – wolierą w Polsce, a także cztery fontanny. Natomiast osiemnaście XVIII - wiecznych rzeźb barokowych, osiem parterów bukszpanów i rośliny oranżeriowe przywróciły salonowi ogrodowemu jego dawny barokowy charakter.

Obecny kształt pałacu pochodzi z czasów hetmana Jana Klemensa Branickiego i jest siedzibą renomowanego Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku.

---

---