Osada powstała na przełomie XV i XVI wieku, a planowy jej rozwój rozpoczął się w drugiej połowie XVI wieku. Centrum stanowił dwór Wiesiołowskich i ulokowany w pobliżu kościół, początkowo drewniany, a po 1617 roku murowany. Budowle te wraz z miejscem wyznaczonym w pobliżu kościoła na plac targowy stały się zalążkiem przyszłego miasta. Wiesiołowscy sukcesywnie rozbudowywali swoją rezydencję, a Białystok przekształcili w prywatne miasteczko.

W miejscu zamku obronnego Wiesiołowskich na przełomie XVI i XVII wieku Stefan Mikołaj Branicki rozpoczął budowę nowej siedziby, którą kontynuował Jan Klemens II Branicki. Nadał on ostateczny kształt pałacowi i zespołowi parkowo-ogrodowemu, czyniąc zeń wspaniałą rezydencję magnacką według siedemnastowiecznych wzorów francuskich. Przy rezydencji ukształtowało się miasto pałacowe jako centrum zarządzania dobrami Branickich z ratuszem na trójkątnym rynku i dwiema wychodzącymi z niego osiami-w kierunku wzgórza św. Rocha i wzgórza św. Marii Magdaleny.

Po pożarze w 1750 roku miasto zostaje przebudowane według nowego planu architektonicznego opartego na wzorach francuskich i saskich. Hetman wprowadził wówczas obowiązek obmurowywania fasad drewnianych budynków w rynku i przy głównych ulicach, które też nakazał wysadzić lipami. Z tego okresu pochodzi ratusz miejski, klasztor Panien Miłosierdzia połączony ze szpitalem, zbrojownia, probostwo przy kościele parafialnym, przytułek dla ubogich, kamienica narożna przy rynku, pałacyk gościnny, kaplica św. Rocha, kaplica św. Marii Magdaleny, unicka cerkiew św. Mikołaja i synagoga Wielka. Miasto otoczone było parkanem z murowanymi słupami, a dostęp do niego regulowało 6 bram.

Cały układ przestrzenny miasta rozwijał się wokół wspomnianych traktów wychodzących z rynku oraz obecnych ulic Sienkiewicza i Warszawskiej. Jednakże od początku XIX wieku zanikała centralizująca rola głównego placu z ratuszem, a nowo wytyczane ulice przy głównych traktach stopniowo zacierały barokową koncepcję urbanistyczną miasta. Na początku XX wieku Białystok utracił charakter miasta pałacowego w rozumieniu przestrzennym, kiedy to nowy kościół farny /od 1991 roku Katedra/ oddzielił założenie pałacowe od rynku.

W drugiej połowie lat 20-tych i 30-tych XX wieku podjęto działania dotyczące uporządkowania układu przestrzennego i chaotycznej zabudowy miasta, które od powstania rozwijało w sposób nieplanowy, zaś zaborcy zainteresowani byli tylko jego wyrachowaną eksploatacją. Dodatkowo zubożali białostoczanie pogłębiali historyczne zaszłości tanim, drewnianym i nieestetycznym budownictwem. Rozpoczęto więc modernizację Białegostoku przez stworzenie reprezentacyjnej dzielnicy administracyjno-urzędniczej w obrębie ulicy Legionowej, Akademickiej, Świętojańskiej i Mickiewicza z siedzibą wojewody w Pałacu Branickich. Zbudowano gmach Sądu Wojewódzkiego i Grodzkiego oraz Izbę Skarbową przy ulicy Mickiewicza.

Po drugiej wojnie światowej odbudowano zniszczony w znacznym stopniu układ urbanistyczny centrum. Wytyczono nową, kanalizującą ruch, arterię komunikacyjną - aleję Piłsudskiego. Obecnie w krajobrazie urbanistycznym miasta można dostrzec dwie charakterystyczne dominanty wysokościowe. Jest to wspomniana już Katedra i kościół św. Rocha konsekrowany w 1946 roku, a będący jednym z pierwszych kościołów modernistycznych w Europie.

---

---

---