Zespół Pałacowo-Parkowy Branickich

eszcze Stefan Mikołaj Branicki rozpoczął przebudowę zamku obronnego, zbudowanego za czasów Piotra Wiesiołowskiego, na pałac. Jednakże Jan Klemens II Branicki nadał ostateczny kształt zespołowi pałacowemu i ogrodowi. Uczynił zeń wspaniałą rezydencję magnacką, którą już w XVIII wieku dzięki okazałości i urokowi nazywano "Wersalem Polskim" lub "Wersalem Północy".

Zespół pałacowo-ogrodowy Branickich tworzy zwarty i harmonijny kompleks rezydencji w skład, której wchodzi sam pałac, zabudowania gospodarcze i pomocnicze oraz ogród górny i dolny. Choć kwestia twórców planów ogrodów nie jest do końca ustalona, to wymienia się Jana Z. Deybla, Jana H. Klemma, Pierre'a de Tirregailla oraz Jakuba Fontanę jako osoby związane z pracami projektowo-budowlanymi w rezydencji.

Integralną część zespołu pałacowego jest ogród utworzony na wzór francuski z wykorzystaniem efektów szkoły wersalskiej. Zieleń ogrodu stanowiła przedłużenie i uzupełnienie architektury pałacu. Prace przy jego urządzaniu rozpoczęto w latach 30-tych XVIII wieku. Pomimo znacznych zniszczeń, barokowe założenie zachowało wyraźny podział na ogród górny i dolny z rozwiniętym systemem wodnym.

Aleja główna ogrodów, stanowiąca oś kompozycyjną, prowadzi z wejścia pałacowego do trzyarkadowego mostu na kanale przekształconym z dawnej fosy. Pokrywa się ona z osią symetrii pałacu. Od 2006 roku nosi nazwę Bulwaru Tadeusza Kielanowskiego. Obecnie most zdobią dwie rzeźby sfinksów z amorkami na grzbietach, dłuta Jana Chryzostoma Redlera z 1752 roku. Wcześniej usytuowane tam były rzeźby gladiatorów.

Wzdłuż alei głównej urządzono osiem bukszpanowych, strzyżonych parterów haftowych, wysypywanych białym i czerwonym piaskiem, a w 1752 roku ustawiono kolekcję rzeźb. Aleja figur ozdobiona była aż około 200 elementami rzeźbiarskimi, których autorem był najprawdopodobniej Jan Chryzostom Redler. Wykonane były one z piaskowca i malowanego na biało drewna. Te ostatnie w okresie zimowym przechowywano w pomieszczeniach rezydencji.
W tej chwili cały zespół rzeźbiarski to 18 figur. Dwa to sfinksy z kobiecymi głowami przy wejściu na most, a kolejnych 16 figur to 6 wielkich waz z faunami, maszkaronami i smokami oraz postacie z mitologii antycznej. Spośród nich 12 to barokowe oryginały. Są to dwa sfinksy oraz sześć waz, Flora, Bachus, Diana i nimfa z orszaku Diany. Pozostałe dwie wazy oraz Apollo, Akteon, Adonis i Wenus to powojenne kopie z lat 50-tych. Zgodnie z osiemnastowieczną zasadą rzeźby zostały ustawione naprzeciw siebie parami, a figury w rzędzie - na przemian, kobieca i męska.

W południowej części ogrodu założono boskiety z alejkami. Stanowiły go specjalnie przycinane drzewa, tak aby po uformowaniu tworzyć regularne bryły zieleni. Dzisiaj rejon dawnych boskietów to zadrzewiona część ogrodu ze starym drzewostanem i nasadzeniami dokonanymi po drugiej wojnie światowej. Na zakończeniu głównej osi poprzecznej tej części ogrodu, przy murze zrekonstruowany został Pawilon Włoski z okazałymi filarami i trzema zakratowanymi, prostokątnymi otworami.

Taras górny ogrodu otoczono od strony parterów balustradą tralkową i wzmocniono murem oporowym biegnącym wzdłuż kanału. Ogród dolny zachował mało czytelny układ alejek. W jego narożniku północnym zrekonstruowano Pawilon Toskański z portykiem czterokolumnowym. Między nim, a galerią północną pałacu rozciągał się pierwotnie staw, po którym pozostało tylko zagłębienie terenu.

Oprócz wymienionych dwóch pawilonów za czasów Branickich istniał jeszcze Pawilon Chiński, Pawilon pod Orłem, Pawilon z Muru Chińskiego oraz altany.

Obecny wygląd ogrodów jest wynikiem jego częściowej odbudowy, przeprowadzonej w latach 1945-1962 pod kierownictwem Gerarda Ciołka i rozpoczętej po 2000 roku gruntownej pięcioetapowej rekonstrukcji. Choć nie przywrócono ogrodom jeszcze w pełni barokowej świetności, stanowiącej efekt realizacji sztuki ogrodowej Rzeczypospolitej XVIII wieku, to mimo wszystko stanowią one jeden z najlepiej zachowanych przykładów założeń ogrodowych tego okresu i z każdym dniem pięknieją i wyglądem zdecydowanie podążają w stronę pierwowzoru.

Pocieszający jest fakt, że w roku 1996 Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu w Warszawie zapoczątkował działania mające na celu rekonstrukcję barokowego Ogrodu Branickich w Białymstoku. Przy współudziale Wydziału Gospodarki Komunalnej Urzędu Miejskiego w Białymstoku i Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków opracowano pięcioetapowy plan rewaloryzacji i przystąpiono do jego realizacji.

W lipcu 2010 zakończono pierwszy etap rewaloryzacji, który dotyczył prac, na Dziedzińcu Wstępnym. Wygląd dziedzińca wstępnego odtworzono na podstawie widoku tego miejsca uwiecznionego w latach 1755-1756 na rysunku autorstwa Pierre'a Ricaud de Tirregaille'a. Odtworzono dwie fontanny, które znajdują się w zagłębieniach, powstały alejki wykładane polnym kamieniem, a wzdłuż ogrodzeń aleje z nasadzeniami prawie 60-ciu lip.

W czerwcu 2011 roku zakończono zasadnicze prace rewaloryzacyjne w Ogrodzie Górnym przywracając jego dawny barokowy charakter. Odtworzono osiem parterów bukszpanów, rośliny oranżeriowe, a także cztery fontanny. Zrekonstruowano kamienne balustrady i ławy ogrodowe. Przy alei głównej stanęło 18 rzeźb po gruntownej konserwacji. Do przestrzeni ogrodowej powrócił, na pierwotne miejsce z widokiem na kanał, odtworzony metalowo-drewniany Pawilon pod Orłem. Jest to jedyna w Polsce tego typu altana woliera. Kopułę jego zwieńcza wielki złocony orzeł z jabłkiem w dziobie, a w ozdobach są też popiersia antyczne Herkulesa i Aleksandra Wielkiego.

20 września 2012 Salon ogrodowy Pałacu Branickich został uhonorowany w prestiżowym konkursie Towarzystwa Urbanistów Polskich i zdobył wyróżnienie w kategorii „rewitalizowana przestrzeń publiczna w zieleni”.

W związku z prowadzonymi pracami w rejonie ogrodu górnego opis parku i galeria zdjęć nie odzwierciedlają jego aktualnego wyglądu i stopniowo stają się materiałami archiwalnymi, które zostaną zmienione po zakończeniu prac.

Park Pałacowy Branickich otoczony jest z trzech stron przez Park Planty, a jego powierzchnia wynosi 9,57 ha.

---

Panorama Pałacu Branickich od strony ogrodów
Początek jesieni	Mur oporowy	Nad kanałem
Kanał	Pałac	Katedra
Partery haftowe	Partery haftowe	Ogród górny
Rzeźba Apolla	Rzeźba Bachusa	Rzeźba Diany
Aleja wzdłuż kanału	Aleja parkowa	Ogród górny
Jesienny poranek	Złota jesień	Jesień
Zima	Rzeźby na mostku	Most
Trzyarkadowy most	Zima w parku	Zima
Dni Białegostoku	Gołębie na mostku	Łabędź

---

---