Przyjmuje się, że herbem danego miasta jest godło napieczętne lub wykształcony herb, którego wizerunek użyto jako pierwszy na najstarszej pieczęci miejskiej. Jak stwierdził dr Krzysztof Filipow, znawca problematyki, pierwszym herbem Białegostoku był symbol jelenia. Pojawił się na dokumencie urzędu miejskiego z 23 sierpnia 1745 r. Białystok był miastem lokowanym na prawie magdeburskim i oficjalnie do połowy XVIII w. posługiwał się herbem miejskim z wizerunkiem jelenia.

Dopiero król August III w przywileju dla miasta z 1 lutego 1749 r. Nadał miastu jako nowy herb znak herbowy Branickich fundatorów i właścicieli miasta. Był to Gryf (herb Branickich) z inicjałami Jana Klemensa Branickiego (JKB). Jednocześnie używano pieczęci z jeleniem. Po śmierci Jana Klemensa Branickiego w 1771 r. dożywotnią właścicielką Białegostoku została Izabela Branicka z Poniatowskich.


Po 1795 r. Białystok stał się siedzibą nowo utworzonej prowincji Prus Nowowschodnich, ale nadal był miastem prywatnym Izabeli Branickiej. Władze pruskie podjęły starania o zakup miasta. Udało się to im 2 kwietnia 1802 r., kiedy to Białystok został sprzedany przez właścicielkę za sumę ponad 270 tys. talarów. Branickiej zapewniono także dochody z miasta. W Archiwum Państwowym w Białymstoku znajduje się zespół archiwalny Kamera Wojny i Domen Departamentu Białostockiego Nowych Prus Wschodnich 1795-1807.

W aktach tegoż zespołu widnieje pieczęć z odciśniętym herbem Białegostoku. Na pieczęci z prawej strony (lewej heraldycznej) stoi gryf wspierający się przednimi łapami na inicjale IB. Inicjały znajdują się z lewej strony (prawej heraldycznej). Nad inicjałami i gryfem widnieje otwarta korona, czyli z 5 fleuronami. Napis na otoku w języku łacińskim SIGILUM CIVIT BIAŁOSTOCIENISIS BORUS. ORIENT. NOV, co oznacza: Pieczęć miasta Białegostoku Prus Nowo Wschodnich. W porównaniu z herbem nadanym przez Branickiego wprowadzono zmianę inicjałów z JKB na IB, tj. pierwsze litery imion i nazwiska Jana Klemensa Branickiego zamieniono na inicjały Izabeli Branickiej.

W 1807 r. został podpisany traktat pokojowy pomiędzy Napoleonem a Aleksandrem I, na mocy którego Białystok został przyłączony do Rosji pod nazwą Obwodu Białostockiego. 8 sierpnia 1809 r. car Aleksander I nadał Obwodowi herb przedstawiający na tarczy herbowej dzielone w pas, na czerwonym tle Orła Białego i Litewską Pogoń w polu pomarańczowym. Nie był to herb tylko miasta, ale herb ziemski przynależny całemu Obwodowi Białostockiemu. Orzeł był bez korony. Herb nie nawiązywał do tradycji heraldyki polskiej, gdyż tarcza herbowa była dzielona w słup, a nie w pas.

W 1842 r. władze rosyjskie skasowały Obwód Białostocki i przyłączyły go do Guberni Grodzieńskiej. Car Mikołaj I polecił w 1845 r. ustanowić herby gubernialne i powiatowe dla Grodna, Kowna, Mińska i Wilna. Herby terytorialne przeznaczone były wyłącznie dla miast znajdujących się na ich terytorium bez indywidualnych herbów miejskich. Herb powiatu białostockiego przedstawiał czerwona tarczę herbową z żubrem jako herbem grodzieńskim w górnym polu i ukoronowanym białym orłem w polu dolnym. Białystok przyjął herb powiatowy jako własny herb miejski.

W 1882 r. car Aleksander III przyjął tytuł księcia białostockiego oraz herb miasta Białegostoku, który prezentował się następująco: w górnym polu czerwony orzeł srebrny, spodem w polu złotym rycerz w zbroi błękitnej z mieczem wzniesionym do ciosu i tarczą srebrną, na której czerwony krzyż, koń kary pod czaprakiem czerwonym z potrójną frędzla złotą. Dawny herb Obwodu stał się więc herbem miejskim.


W 1910 r. gubernator grodzieński nakazał zdjęcie z gmachu Magistratu herbu używanego od 1882 r. i nakazał używać herbu powiatowego z żubrem i orłem ukoronowanym.

W okresie okupacji niemieckiej w latach 1915-1919 powrócono do herbu z orłem i Pogonią. Jego stylizowany wizerunek (nie zachowano barw heraldycznych, ponieważ herb był w kolorze różowym, a Orzeł i Pogoń czarne)znajdował się na znaczkach pocztowych.

Po przyłączeniu Białegostoku do Polski w 1919 r. zaczęto używać herbu z Pogonią.

W 1935 r. Magistrat Białegostoku opierając się na wywodach prof. M. Gumowskiego z Polskiego Towarzystwa Heraldycznego oraz argumentach wysuniętych przez Komisję powołaną 28 listopada 1934 r. Przedłożył do dalszych obrad Rady Miejskiej następujące wnioski: przyjąć jako projekt przyszłego herbu miasta Białegostoku herb „Gryf” w kolorze białym na czerwonej tarczy, ponad gryfem korona pięciopałkowa w kolorze złotym, zwrócić się do Archiwum Akt Dawnych w Warszawie o nadesłanie uwierzytelnionej (wraz z tłumaczeniem) kopii dokumentu z 16.11.1760 r. zawierającego przywileje dla m. Białegostoku oraz nadanie herbu wraz z dokładnym jego rysunkiem i opisem. Rada Miejska odrzuciła wniosek Magistratu i uchwałą z 30 października 1935 r. za herb Białegostoku uznała herb Obwodu Białostockiego z pewnymi modyfikacjami: dodano orłu koronę, rycerzowi dodano pióro do szyszaka. Czerwony krzyż na tarczy przemalowano na biały, skasowano złote frędzle u czapraka, konia karego zamieniono na białego. Od państwowego Orła koronnego nowy Orzeł odróżniał się brakiem złotej opaski, od Pogodni Litewskiej konny rycerz różnił się podniesioną przyłbicą, dodaniem czapraka zwisającego i pióra do szyszaka, wycięciem tarczy i zbroi, białym krzyżem na tarczy, oraz biały koń na złotym tle.

Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego odmówiło zatwierdzenia uchwały miejskiej i nakazały miastu przywrócić herb historyczny z czasów Branickiego. Rada jednak się nie zgodziła i 23 listopada 1937 r. powtórnie przyjęła poprzednią uchwałę. Sprawa herbu nie rozstrzygnęła się do 1939 r.

W latach 1944-1950 władze miejskie używały herbu z okresu międzywojennego, chociaż tego nie sformalizowały. Dopiero uchwałą nr X/68/67 Miejskiej Rady Narodowej z dnia 27 lutego 1967 r. w sprawie herbu miasta Białegostoku rozstrzygnięto ten problem w sposób następujący: Miejska Rada Narodowa w Białymstoku postanowiła jako herb miasta Białegostoku przyjąć wersję herbu nadaną obwodowi białostockiemu w roku 1809, a przedstawiającą tarczę dwupolową, mająca w górnym czerwonym polu białego orła bez korony, a w dolnym żółtym polu odmianę litewskiej pogoni rycerz w zbroi niebieskiej z wzniesionym mieczem i tarczą białą z niebieskim greckim krzyżem, siedzącym na czarnym koniu.

W uzasadnieniu podano, że od szeregu lat brak było sprecyzowanej formy herbu miasta. Istniały trzy wersje herbu Białegostoku. Najstarszą z nich był herb z 1760 r. Przestawiał on monogram JKB i Gryfa pod wspólną koroną. Herb ten wiąże się z ówczesnym właścicielem miasta Janem Klemensem Branickim. Drugą wersją był przytoczony w uchwale herb nadany w 1809 r. Trzeci herb różnił się od herbu z 1809 r. koroną, umieszczoną nad białym Orłem oraz zmianą niektórych kolorów. Od 1944 r. najczęściej stosowanym herbem był herb z 1935. Ponieważ jednak miały miejsce przypadki stosowania herbu z 1760 r. , a nawet publikowanie jego w różnego typu wydawnictwach zachodziła potrzeba sprecyzowania właściwego herbu miasta. Większość argumentów przemawiała za herbem z 1809 r, gdyż herb z 1760 r. był właściwie godłem prywatnych posiadłości Branickich, natomiast herb z 1935 r. poprzez włączenie do niego korony oraz zmianę kolorów odbiegał od pierwotnego wzoru.

Kolejną modyfikację herbu Białegostoku wprowadziła uchwała nr XIII/76/95 Rady Miejskiej w Białymstoku z dnia 27 lutego 1995 r. o zmianie Statutu Miasta, Regulaminu Rady Miejskiej oraz ustalenia graficznego Herbu Miasta. Ustalono, iż Herb Miasta będzie następujący: Tarcza Herbowa dzielona w pas. Część górna czerwona, dolna złota. Na części górnej orzeł srebrny w kornie złotej, ze złotym dziobem i szponami oraz czerwonym językiem. W części dolnej Pogoń Litewska, której koń jest srebrny ze złotą uprzężą i czerwonym trójdzielnym czaprakiem. Jeździec w zbroi niebieskiej, szyszak niebieski z otwartą przyłbicą i srebrnym piórem, miecz wzniesiony niebieski, ostrogi złote. Tarcza jeźdźca niebieska, na niej srebrny krzyż jagielloński. W dostojnej wersji herbu dwa srebrne gryfy trzymają tarczę herbu, a nad nią koronę miejską. Pod tarczą wstęga srebrna z napisem CIVITAS BIALYSTOK.

/Na podstawie "Katalogu wystawy pieczęci", Archiwum Państwowe w Białymstoku 2004, tekst: Marek Kietliński/

---