apoleon na mocy traktatu tylżyckiego z 1807 roku oddał część departamentu białostockiego wraz z Białymstokiem carowi Aleksandrowi I. Tak Białystok został stolicą obwodu białostockiego na prawach guberni w Cesarstwie Rosyjskim. Mieszkańcy Białegostoku wspierali kampanię napoleońską w 1812 roku i miastem na krótko zarządzał desygnowany przez Francuzów Franciszek Wołkowicki. Jednak w mieście nigdy nie przebywał Cesarz Francuzów, a tzw. Domek Napoleona to komora celna z 1838 roku.

W rejonie obecnej lokalizacji kościoła św. Wojciecha przy ulicy Warszawskiej w 1829 roku ewangelicy wznieśli swój pierwszy kościół, a sama ulica Warszawska stopniowo urastała do rangi najpiękniejszej ulicy miasta. Po wybuchu powstania listopadowego w 1830 roku w Białymstoku ogłoszono stan wojenny, a miasto stało się główną kwaterą naczelnego dowódcy wojsk rosyjskich feldmarszałka Dybicza. Klęska powstania zapoczątkowała okres zdecydowanych represji. Na fali prowadzonej rusyfikacji zlikwidowano odrębność administracyjną Obwodu, a tereny te włączono do guberni grodzieńskiej. Zakazano nauki języka polskiego, a gimnazjum przekształcono w szkołę rosyjską. W 1846 roku na miejscu cerkwi unickiej zakończono budowę i wyświęcono sobór św. Mikołaja Cudotwórcy nawiązujący do neoklasycyzmu rosyjskiego.

Mimo ciężkiej sytuacji politycznej poprawiły się perspektywy rozwoju gospodarczego Białegostoku. Przyczyniło się do tego kolejno: wprowadzenie restrykcyjnych ceł na granicy Królestwa Polskiego i Cesarstwa Rosyjskiego, spadek cen ziemi i opłat czynszowych oraz oddanie do użytku w 1862 roku kolei warszawsko-petersburskiej. Do Białegostoku zaczęli przybywać przedsiębiorcy, powstał Białostocki Okręg Przemysłu Włókienniczego.

W okresie powstania styczniowego w 1863 roku mieszkańcy Białegostoku wspierali pobliskie oddziały, a po jego upadku nastąpiła kolejna fala rusyfikacji. Zakazano używania języka polskiego w miejscach publicznych, prześladowano kler katolicki, kazania i modlitwy musiały odbywać się w języku rosyjskim.

Od lat sześćdziesiątych XIX wieku nastąpił bardzo szybki rozwój Białegostoku. Niestety zabrakło wówczas projektowania przestrzennego i oddziaływań administracyjnych na wygląd domów i ulic. Tak więc miasto rozrastało się trochę chaotycznie, a w jego granice włączono kolejno: Piaski, Bojary, Nowe, Zwierzyniec i tereny wokół dworca. Rozrost Białegostoku obrazują następujące dane dotyczące liczby ludności: w 1825 roku-ok. 8 tys. ludności, w 1845 roku ok. 16 tys., a w 1877 roku już ok. 34 tys. O dynamice rozwoju w latach 1860 -1910 świadczy fakt, że liczba mieszkańców powiększyła się prawie czterokrotnie do ok. 83 tys. osób, gdzie niemalże 70% stanowili Żydzi. Jeżeli zaś chodzi o białostocki przemysł włókienniczy to z 10 zakładów w 1858 roku, 47 w 1879 roku wszedł w fazę najdynamiczniejszego rozwoju w latach 1893-1898, kiedy to istniało już 300 zakładów zatrudniających ponad 5 tys. robotników. Tak Białystok wyrastał na Manchester Północy. Do największych fabryk włókienniczych należały wówczas: Nowik C. i S-wie, E. Becker i S-ka, Commichau R. i S-wie, Trilling i Syn, Braunek i Foss.

Z drugiej jednak strony rozwój przemysłu spowodował ukształtowanie się dużych kontrastów, potęgowały się skutki podziałów narodowościowych, powiększały się obszary nędzy i niezadowolenia w środowiskach robotniczych. Doprowadziło to do masowych strajków w 1895 i 1897 roku oraz w latach 1901-1903. Natomiast na foli wydarzeń w latach 1905-1907 pojawiły się postulaty niepodległościowe. W lipcu i sierpniu 1905 roku w krwawo stłumionych manifestacjach robotniczych na ulicach miasta padło ponad 50 zabitych od salw żołnierzy rosyjskich. Społeczeństwo białostockie przeciwstawiało się rusyfikacji i rosyjskiej cenzurze głównie poprzez działalność polskich stowarzyszeń kulturalnych.

Jako że władze carskie w ramach polityki rusyfikacyjnej ludności polskiej nie wyrażały zgody na budowę nowego kościoła-w latach 1900-1905 wzniesiono kościół Farny jako przybudówkę do starego kościoła z czasów Wiesiołowskich. Autorem projektu architektonicznego neogotyckiej świątyni był Józef Pius Dziekoński, a pracami przy budowie kierował ks. Wilhelm Szwarc. Natomiast Wielka Synagoga została wzniesiona w latach 1909-1913 na miejscu starej z czasów Branickich według projektu S. J. Rabinowicza.

Przed pierwszą wojną światową w Białymstoku stacjonowało ok. 5 tys. żołnierzy rozlokowanych w dziś tylko częściowo zachowanych kompleksach koszarowych.

---