Okres międzywojenny

ejm Ustawodawczy 9 lutego 1919 roku przyjął rezolucję o konieczności włączenia ziemi wileńskiej i grodzieńskiej do Rzeczpospolitej, co zostało następnie zaakceptowane przez zwycięskie państwa Ententy. Już 17 lutego 1919 roku zameldował się w Białymstoku pierwszy polski komendant wojskowy miasta płk Stanisław Dziewulski, a po dwóch dniach przybyli polscy żołnierze. Byli to ułani z 4 pułku, a następnie strzelcy z 1 i 28 pułku piechoty. W tym czasie bez incydentów miasto opuszczali Niemcy.

Tak Białystok wszedł w skład państwa polskiego, które odzyskało niepodległość po 123 latach niewoli.

Z dniem 10 maja 1919 roku powstał Wielki Białystok o obszarze ok. 42 km². W granicach miasta znalazły się Antoniuk, Białostoczek, Dojlidy, Ścianka, Dzięsieciny, cały Marczuk, Horodniany, Ogrodniki Białostockie, Pieczurki, Skorupy, wieś Starosielce /dziś Ścianka/, Sloboda, Wygoda, Zacisze, Zwierzyniec-Letnisko. Na mocy ustawy sejmowej z 2 sierpnia 1919 roku Białystok awansował na stolicę nowo utworzonego województwa białostockiego. Fakt ten w znacznym stopniu zaważył na dalszej przyszłości i kierunkach jego rozwoju. Miasto z tego okresu w skutek eksploatacyjnej polityki zaborców i działania wojsk nie prezentowało się najlepiej. Obrazem tego był fatalny stan budynków, ulic i chodników, zdekompletowany park maszynowy fabryk i katastrofalne warunki sanitarne przy widocznym zubożeniu i biedzie dużej grupy mieszkańców.

7 września 1919 roku odbyły się pierwsze wybory do Rady Miejskiej, której prezesem został Feliks Filipowicz. Prezydentem miasta wybrano Bolesława Szymańskiego. Na inauguracyjnym posiedzeniu Rady Miejskiej podjęto uchwałę o nadaniu Józefowi Piłsudskiemu godności honorowego obywatela Białegostoku. Starostwo rozpoczęło pracę w 1920 roku. Równolegle z przytoczonymi przedsięwzięciami prowadzono pracę związane z organizowaniem administracji szczebla wojewódzkiego.



Po uzyskaniu niepodległości za sprawę priorytetową uznano w Białymstoku przebudowę sieci placówek oświatowych. Sukcesywnie wprowadzano do wszystkich szkół naukę języka polskiego oraz przystąpiono do realizacji dekretu o obowiązku szkolnym dzieci do 14-tego roku życia. W celu dokształcania i poszukiwania nowych kadr nauczycielskich podjęło pracę Seminarium Nauczycielskie im. Króla Zygmunta Augusta. W kwietniu 1919 roku zaczął ukazywać się Dziennik Białostocki, a w maju 1920 roku zainaugurowała pracę Biblioteka Publiczna przy ul. Kilińskiego 1.

W czasie wojny polsko-rosyjskiej po ofensywie w dniu 28 lipca 1920 roku Białystok zajęli bolszewicy. Powstał Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski z Feliksem Dzierżyńskim na czele. W zamiarze Komitet miał stanowić zalążek nowego rządu Polski po zdobyciu Warszawy. Jednakże Bitwa Warszawska-pamiętny "Cud nad Wisłą" powstrzymały skutecznie zapędy rosyjskie. Okupacja sowiecka nie trwała długo. Na skutek działań przez zaskoczenie 22 sierpnia 1920 roku 1 Pułku Piechoty Legionów, wspartego następnie siłami batalionu 5 Pułku Piechoty Legionów i 7 pułku ułanów Rosjanie zostali wyparci z miasta. Zwycięstwo to Polacy okupili śmiercią ok 30-tu żołnierzy, przy szacowanych na 600 zabitych i rannych po stronie przeciwnej. Dwa dni przed wyzwoleniem i panicznym odwrotem Rosjanie zamordowali 16-tu obywateli Białegostoku.

W drugiej połowie lat 20-tych i 30-tych podjęto działania dotyczące uporządkowania układu przestrzennego i chaotycznej zabudowy miasta, które od powstania rozwijało w sposób nieplanowy, zaś zaborcy zainteresowani byli tylko jego wyrachowaną eksploatacją. Dodatkowo zubożali białostoczanie pogłębiali historyczne zaszłości tanim, drewnianym i nieestetycznym budownictwem. Rozpoczęto więc modernizacje Białegostoku przez stworzenie reprezentacyjnej dzielnicy administracyjno-urzędniczej w obrębie ulicy Legionowej, Akademickiej, Świętojańskiej i Mickiewicza z siedzibą wojewody w Pałacu Branickich. Zbudowano gmach Sądu Wojewódzkiego i Grodzkiego oraz Izbę Skarbową przy ulicy Mickiewicza. Realizowano również inicjatywę zakładania tzw. koloni mieszkaniowych-osiedli domków o starannej architekturze, estetycznym otoczeniu z dobrym dojazdem.

Oprawę nowej architekturze nadały Planty miejskie, które zaprojektowane z wielkim rozmachem z trzech stron otaczały Park Pałacowy Branickich. W okresie tym powstał też Teatr Miejski im. Józefa Piłsudskiego i stadion sportowy w Zwierzyńcu. Rozpoczęto również wielką inwestycję, budowę kościoła pw. św. Rocha-symbolicznego pomnika powrotu do niepodległości, który szybko stał się dominantą wysokościową miasta. Projektantem tego jednego z pierwszych modernistycznych kościołów w Europie był Oskar Sosnowski. Budowę jego realizowano od 1926 roku, poprzez drugą wojnę światową, aż do konsekracji w 1946 roku.

Stopniowo Białystok odbudowywał pozycję ważnego centrum przemysłu włókienniczego. W 1928 roku istniało tu 440 zakładów z ok. 5,8 tys. pracowników, jednak po latach wielkiego kryzysu w 1938 liczba ich spadła o ponad połowę, ale zatrudnienie wzrosło do ok. 9 tys. Z rynku znikały małe firmy, a średnie i duże łączyły się w związki monopolistyczne i spółdzielnie. Do największych firm włókienniczych Białegostoku przed drugą wojną światową zaliczała się fabryka sukna A. Sokół i Zylberfenig oraz sukien i kołder i. D. Szapiro. W innych branżach liczyły się browar w Dojlidach, fabryka sklejek E. Hasbacha, zakłady grabarskie Ch. Beckera i huta szkła.

---