Druga wojna światowa

roźba wybuchu wojny coraz bardziej oddziaływała na życie mieszkańców Białegostoku. W marcu 1939 roku rozpoczęto planowe przygotowania do ochrony ludności przed skutkami ataków gazowych i bombardowań. Rozpoczęto szkolenia, ćwiczenia, wytypowano obiekty do ochrony. Nasilił się ruch rezerwistów i wojska, a białostoczanie wykazali się ofiarnością na cele patriotyczne związane z obronnością. Sam wybuch drugiej wojny światowej nie zakłócił specjalnie życia miasta. Dopiero nasilające się bombardowania spowodowały, że z 10 na 11 września 1939 roku ewakuowano z miasta wytypowane instytucje i archiwalia.

Kontakt bojowy na wysuniętych pozycjach przed Białymstokiem z pododdziałami niemieckiej Brygady Fortecznej "Lötzen", nawiązano 13 września. Obronę miasta na jej przedpolach tworzył 2 pułk ułanów, batalion marszowy 42 pp i batalion wartowniczy nr 32. Piechota niemiecka zaatakowała 15 września, a na skutek druzgocącej przewagi i w obliczu zagrożenia oskrzydleniem, po kilkugodzinnej uporczywej walce pododdziały polskie wycofały się na wschód. Bohaterską postawę obrońców upamiętnia pomnik na Wysokim Stoczku.

Okupacja niemiecka w tej fazie wojny nie trwała długo. Na mocy postanowień paktu Ribentrop-Mołotow 22 września 1939 roku do Białegostoku wkroczyła Armia Czerwona i miasto włączono do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, gdzie został stolicą obwodu. Nowy okupant stosował formę terroru, którego celem stało się pozbawienie Polaków przywódców prezentujących ideę niepodległej ojczyzny, sparaliżowanie woli oporu u pozostałych członków społeczności i działania czysto rusyfikacyjne. Dla białostoczan najcięższą formą represji pozostały wywózki na wschód, co spowodowało, że obecnie miasto postrzegane jest jako swoista stolica polskich sybiraków. W odpowiedzi na takie działania rozwinęła się konspiracja wojskowa i harcerska Szarych Szeregów w powiązaniu ze strukturami ogólnokrajowymi. Od czerwca 1941 roku komendantem Chorągwi został Ryszard Kaczorowski.

Niemcy zerwali ze Związkiem Radzieckim pakt o nieagresji, zaatakowali go i na skutek niespodziewanej ofensywy doprowadzili do panicznej ewakuacji Rosjan z rejonu Białegostoku. Rankiem 27 czerwca 1941 roku wojsko niemieckie ponownie zajęło miasto. Od pierwszych dni okupacji hitlerowcy rozpoczęli planową eksterminację ludności żydowskiej. Dokonano mordów w Wielkiej Synagodze, na ulicach dzielnicy żydowskiej i w lesie Pietrasze. Pozostała ludność żydowska została zgrupowana na przełomie lipca i sierpnia 1942 roku za murami getta, gdzie wprowadzono przymus pracy przy głodowych przydziałach żywności. Od lutego 1943 roku Niemcy rozpoczęli likwidację getta. Przetoczyła się kolejna fala ulicznych egzekucji, a pozostałych wywożono do obozu zagłady w Treblince i do obozów pracy. W trakcie tych działań pacyfikacyjnych w sierpniu 1943 roku w getcie wybuchło kilkudniowe powstanie, krwawo stłumione przez hitlerowców. W taki sposób zbrodniarze niemieccy zakończyli historię żydowskiej społeczności Białegostoku.

Niemiecki terror dotknął też pozostałych mieszkańców miasta o czym świadczą masowe egzekucje w Grabówce, Nowosiółkach, w lasach Pietrasze i Bacieczki. Przez areszt i więzienie śledcze przeszło w Białymstoku kilkanaście tysięcy osób. Przeprowadzano też łapanki uliczne, wysyłano transporty na roboty do III Rzeszy i do obozów koncentracyjnych. Mimo represji w mieście funkcjonował silny ruch niepodległościowy kierowany przez Armię Krajową. Prowadziła ona udane akcje zbrojne, dywersyjne oraz działania wywiadowcze. Ducha wolnościowego podtrzymywało również aktywne tajne nauczanie.

27 lipca 1944 roku do zniszczonego przez wycofujących się hitlerowców Białegostoku, wkroczyły oddziały Armii Czerwonej. Niestety, ale ponownie rozpoczęła się sowiecka propaganda, ruszyły działania przeciw kręgom niepodległościowym. Masowe aresztowania objęły wyzwolony od wojsk niemieckich teren, a na wschód wysłano kilka kolejnych już transportów z żołnierzami AK, NSZ i ludnością cywilną.

Jednak, na przekór wszelkim trudnościom, niezależnie od orientacji politycznych Białostoczanie podjęli walkę ze skutkami zniszczeń wojennych.

---