Rozkwit okresu Branickich

otop szwedzki przyniósł Białystokowi spustoszenie i zniszczenie. Taki Białystok wraz ze starostwem tykocińskim w 1659 roku za zasługi wojenne otrzymał w użytkowanie hetman polny-Stefan Czarniecki, a w dwa lata później z woli sejmu nabył prawa własności. Tak Białystok odzyskał status dóbr prywatnych. Jednak wspomniane ziemie przekazał córce Katarzynie Aleksandrze, która od 1654 roku była żoną Jana Klemensa Branickiego, herbu Gryf /dziadka bardziej znanego dziś jego imiennika/. Ich syn Mikołaj Stefan był pierwszym z rodu Branickich, który na stale osiadł w Białymstoku. W 1691 roku uzyskał on prawa miejskie dla swojej rezydencji od króla Jana III Sobieskiego.

Jednakże do największego rozkwitu Białegostoku przyczynił się Jan Klemens II Branicki, prawnuka Czarnieckiego, uznawany powszechnie za patrona miasta, który zawiadywał dobrami białostockimi w latach 1709-1771. Sprawował on ważne urzędy państwowe jako kasztelan krakowski, hetman wielki koronny i pierwszy świecki senator Rzeczypospolitej. Popierany przez króla Francji, starał się o tron polski, ale przegrał elekcję ze swym szwagrem Stanisławem Augustem Poniatowskim. Od początku XVIII wieku Białystok pełnił rolę ośrodka miejskiego toteż dzięki zabiegom Jana Klemensa II Branickiego Białystok 1 lutego 1749 roku mógł otrzymać przywilej miejski na prawach magdeburskich, nadany przez króla Augusta III Sasa. W herbie miasta miejsce jelenia wspiętego w prawo z rozłożystymi rogami z końca XVII wieku, zajął gryf biały z koroną, dziobem i przednimi łapami złotymi na czerwonej tarczy, przy czym łapy przednie wspinały się o inicjały właściciela miasta-JKB.

Jeszcze Stefan Mikołaj Branicki zlecił w latach 1691-1697 Tylmanowi z Gameren, architektowi pochodzenia holenderskiego, przebudowę zamku obronnego, zbudowanego jeszcze za czasów Piotra Wiesiołłowskiego, na pałac. Jan Klemens II Branicki nadał jednak ostateczny kształt pałacowi i zespołowi parkowo-ogrodowemu, czyniąc zeń wspaniałą rezydencję magnacką. Zamiar właściciela wypełniało wielu architektów, ale za głównego uważa się pułkownika Henryka Klemma. Już w XVIII wieku zespół pałacowy, dzięki okazałości i urokowi, nazwany został przez geografa Bűschinga "Wersalem Polskim". W listach i pamiętnikach z tego okresu pojawiały się też nazwy "Wersal Północy" i "Wersal Podlaski", jednakże obecnie najbardziej rozpoznawalny symbol naszego miasta nazywany jest po prostu Pałacem Branickich. Dwór Branickich stał się ważnym ośrodkiem kultury, wokół którego skupiali się wybitni artyści i naukowcy, a w teatrze dworskim gościnnie występował największe współczesne gwiazdy operowe. Wydaje się, że wspaniałość rezydencji była odzwierciedleniem niespełnionych królewskich ambicji ostatniego z rodu Branickich.

Branicki stworzył w mieście centrum zarządzania swoich dóbr. Jeszcze przed powstaniem Szkoły Rycerskiej w Warszawie założył Wojskową Szkołę Budownictwa i Inżynierii, która kształciła oficerów. Umieścił w mieście duży garnizon wojskowy, dzięki któremu rozwinęło się rzemiosło, handel i usługi oraz powstały liczne manufaktury. Po pożarze w 1750 roku miasto zostaje przebudowane według nowego planu architektonicznego opartego na wzorach francuskich i saskich. Hetman wprowadził wówczas obowiązek obmurowywania fasad drewnianych budynków w rynku i przy głównych ulicach, które też nakazał wysadzić lipami. Z tego okresu pochodzi Ratusz Miejski, klasztor Panien Miłosierdzia połączony ze szpitalem, zbrojownia, probostwo przy kościele parafialnym, przytułek dla ubogich, kamienica narożna przy rynku, pałacyk gościnny, kaplica św. Rocha, kaplica św. Marii Magdaleny, cerkiew św. Mikołaja i synagoga Wielka. Miasto liczyło wówczas ok. 3,5 tys. mieszkańców, otoczone było parkanem z murowanymi słupami, a dostęp do niego regulowało 6 bram.

Okres rządów Jana Klemensa II i Izabelli Branickich należał do bardzo pomyślnych w historii białostockiej oświaty. W latach osiemdziesiątych XVIII wieku wspierana przez nich szkoła parafialna jako jedna z nielicznych na Podlasiu realizowała program Komisji Edukacji Narodowej. Po śmierci Jana Klemensa II Branickiego w 1771 roku Białystok na dożywocie otrzymała jego żona Izabella Branicka.

---